અત્યાર સુધી આપણે પ્રસ્થાન ત્રયી ( ઉપનિષદ-ભગવદ ગીત અને બ્રહ્મસૂત્ર) ના –ઉપનિષદ અને ભગવદ ગીતા ને આધારે – અક્ષર અને પુરુષોત્તમ – તત્વ ના સ્વરૂપ..કાર્ય અને મહિમા વિષે ઉંડાણ પૂર્વક સમજ્યા…..હવે આગળ તેમના વિષે વધુ માહિતી મેળવીએ – બ્રહ્મ સૂત્ર ને આધારે…..
બ્રહ્મસૂત્ર
———–
તે ઉપનિષદ ના ઉપદેશ નું તર્કબદ્ધ પરીપુષ્ટિ કરતો ગ્રંથ છે……ટૂંક માં કહેવું હોય તો એમ કહેવાય કે- ઉપનિષદ કહે છે અને બ્રહ્મસૂત્ર તેને તર્કબદ્ધ રીતે સાબિત કરે છે……માટે જ જો ઉપનિષદ ને વિશેષ સમજવા હોય તો બ્રહ્મસૂત્ર નો સહારો લેવો અનિવાર્ય છે. …..અને તર્ક ને આધારે આ ગ્રંથ ચાલતો હોવાથી તેને તર્ક સૂત્ર કે તર્ક પ્રસ્થાન પણ કહે છે ..આ ગ્રંથ પરાશરના પુત્ર શ્રીમાન્ બાદરાયણ વ્યાસ આ ગ્રંથના પ્રણેતા છે. ઉપનિષદની શ્રુતિઓ અને સ્મૃતિ ગ્રંથોના આધારે લખાયેલો આ ગ્રંથ છે. આ ગ્રંથ સૂત્ર સ્વરૂપે રચાયો છે. ‘अल्पाक्षरमसन्दिग्घं सारवद् विश्वतो मुखम्। अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः॥
‘ અલ્પાક્ષરવાળું હોય, અતિ મોટાં વાક્યો જેવું ન હોય, તાત્પર્યના સારને સમાવી શકે તેવું સક્ષમ હોય, અને અસંદિગ્ધ હોય ઇત્યાદિ સૂત્રનાં લક્ષણો છે….
આ લક્ષણો પ્રમાણે જ મહર્ષિ વ્યાસજીએ આ ગ્રંથ રચ્યો હોઈ તેને સૂત્રગ્રંથ ગણવામાં આવે છે…… આ સૂત્રગ્રંથ ચાર અધ્યાયોમાં વહેંચાયેલો છે. પ્રત્યેક અધ્યાયમાં પેટા વિભાગ તરીકે ચાર ચાર પાદ આવેલા છે….. તે પ્રત્યેક પાદ જુદાં જુદાં અધિકરણોમાં અર્થાત્ પાદના પેટા વિભાગમાં વિભક્ત કરવામાં આવ્યાં છે. અને તે પ્રત્યેક અધિકરણમાં એક અથવા એકથી વધારે સૂત્રોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે…….
સમગ્ર ગ્રંથનો વિચાર કરીએ તો ખાસ કરીને પ્રથમ અધ્યાયમાં જગતનું કારણ કોણ ? શા માટે ? કોણ પ્રકૃતિ આદિ સર્વના આધાર છે ? કોણ સર્વાન્તર્યામી છે ? કોણ સર્વનિયામક છે ? શા માટે ? વગેરે માનવ-મનને ગૂંચવતી શંકાઓ કે જે ઘણી વાર શ્રુતિમંત્રોના આધારે જ જાગી ઊઠી હોય, તેવી શંકાઓનું નિર્ણયાત્મક સમાધાન કર્યું છે.
દ્વિતીય અધ્યાય ખંડન પ્રધાન અધ્યાય રહ્યો છે. વૈદિક સનાતન સિદ્ધાંતથી વિરુદ્ધ નિર્બીજ સાંખ્યયોગ જેવા પ્રતિપક્ષ મતોની અહીં પુનઃ તર્કની સરેણીએ પાક્કી પરીક્ષા કરવામાં આવી છે. જેમાં તે પ્રતિપક્ષ મતોમાં તર્કોની શિથિલતા, વિપરીતાર્થતા, ભ્રાંતિમૂલકતા કે પછી મોક્ષ પ્રતિબંધકતા દર્શાવી સાચા અને સારા તર્કો દ્વારા તેનો નિરાસ કરી, શ્રુતિસંગત સિદ્ધાંતોની સત્યતાનો પુનઃ જયઘોષ કર્યો છે. પરિણામે આ સિદ્ધાંતો વધુ શક્તિશાળી અને પ્રભાવક બન્યા છે.
બ્રહ્મસૂત્રોનો તૃતીય અધ્યાય એટલે સાધનાનો અધ્યાય. પરમકલ્યાણ એ સર્વમુમુક્ષુઓનું લક્ષ્ય છે. તે પામવાનું મુખ્ય સાધન પરમાત્માની ઉપાસના છે – તો તે ઉપાસના કરવાની રીત અહીં સમજાવી છે. વળી, જેને પરમાત્માની ઉપાસના કરવી હોય તેને અક્ષરરૂપતા, બ્રહ્મરૂપતા અર્થાત્ અક્ષરબ્રહ્મ સાથે પોતાના આત્માની એકતા પ્રાપ્ત કરવી જ પડે. શ્રુતિસ્મૃતિસિદ્ધ આ સાધનને કઈ રીતે આત્મસાત્ કરી શકાય ? તે માટે બ્રહ્મસ્વરૂપ ગુરુહરિ સાથેનો સંબંધ કેવો હોવો જોઈએ ? ઇન્દ્રિયો, અંતઃકરણ વગેરેનો સંયમ કઈ રીતે કરવો ? વગેરે સાધનાની વાતો અહીં ખૂબ જ ગંભીરતાથી, સ્પષ્ટતા સાથે, દૃઢપણે અને સયુક્તિક પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવી છે.
‘ફળનો અધ્યાય’ એમ બ્રહ્મસૂત્રના ચોથા અધ્યાય માટે કહેવામાં આવ્યું છે. બધાં જ સાધનોના ફળરૂપ અપુનરાવૃત્તિકર પરમ મોક્ષના સ્વરૂપનું અદ્ભુત પ્રતિપાદન થયું છે. તે મુક્તિને પામતા મુક્તો ભગવાનના અક્ષરધામ તરફ ગતિ કરે તે ઉપનિષદોમાં કહેલી અર્ચિરાદિ ગતિનું અહીં નિરૂપણ છે. મુક્તિ અવસ્થામાં મુક્ત જે રીતે બ્રાહ્મી તનુ પામીને પરબ્રહ્મની દાસભાવે ઉપાસના, દર્શન કરતો થકો શાશ્વતકાળ પર્યંત પરમાનંદને ભોગવે છે, તેવી ઘણી બધી અલૌકિક વાતોનો અહીં નિર્ણય કરવામાં આવ્યો છે…….
હવે જોઈએ – અક્ષર કહેતા કે બ્રહ્મ નો ઉલ્લેખ કઈ રીતે થયો છે….
अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ( १/१/१)
“..તેથી હવે બ્રહ્મજ્ઞાન ની ઈચ્છા કરવા માં આવે છે…..”.. અને આ એક જ વાક્ય માં જાણે કે- સમગ્ર બ્રહ્મસૂત્ર નો સાર આવી જાય છે…….બ્રહ્મવિદ્યા નો સાર આવી જાય છે…..ब्रह्मणो : जिज्ञासा इति ब्रह्मजिज्ञासा ( ब्रह्मसूत्र स्वामिनारायण भाष्य-१/१/१) …અર્થાત- બે બ્રહ્મ ની જીજ્ઞાસા એટલે જ બ્રહ્મ જીજ્ઞાસા……અને આ બે તત્વ- એટલે જ અક્ષર અને પુરુષોત્તમ…… આવી જ કંઈક વાત પ્રશ્નોપનિષદમાં મહર્ષિ પિપ્પલાદ ઉચ્ચારે છે. અહીં પરમ મુક્તિના ઉપાય તરીકે ૐકારના ધ્યાન અંગેનું નિરૂપણ કરતાં તેઓ કહે છે,
‘एतद् वै सत्यकाम परं च अपरं च ब्रह्म यद् ॐकारः’ (પ્રશ્ન ઉપનિષદ, ૫/૨)
મહર્ષિ કહી રહ્યા છે, ‘હે સત્યકામ! આ ૐકાર તો પોતામાં સમગ્ર બ્રહ્મવિદ્યાને સમાવી બેઠો છે. એટલે પહેલાં તો તેનો અર્થ જાણી લેવો જોઈએ. સત્યકામ! આ ૐકારના બે અર્થ છે. એક ‘परं ब्रह्म’ અર્થાત્ પરબ્રહ્મ પુરુષોત્તમનારાયણ અને બીજો ‘अपरं ब्रह्म’ કહેતાં અક્ષરબ્રહ્મ.’ આમ ૐકારનું ઉચ્ચારણ કરતાં તેના અર્થરૂપે અક્ષર અને પુરુષોત્તમ એ બંને તત્ત્વોનું અનુસંધાન કરે તો તે –
‘स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकं स एतस्माज्जीवघनात् परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते।’ (પ્રશ્ન ઉપનિષદ, ૫/૫)
‘બ્રહ્મલોક કહેતાં દિવ્ય અક્ષરધામને પામી, સર્વ આત્માઓ કરતાં પણ પર એવા જે અક્ષરબ્રહ્મ, તેનાથી પણ પર પુરુષોત્તમનો સાક્ષાત્કાર પામે છે.
એટલે જ વ્યાસમુનિએ પણ બ્રહ્મસૂત્રમાં ‘पराघिकरणम्’ (બ્રહ્મસૂત્ર, ૩/૨/૩૦) જેવાં પેટાપ્રકરણો રચીને આ સિદ્ધાંતને સૂત્રરૂપે પ્રતિપાદિત કર્યો છે. આમ, બ્રહ્મવિદ્યામાં અનિવાર્ય ઘટક એવું અક્ષરબ્રહ્મ એ આત્મા તથા પરમાત્મા કરતાં ભિન્ન તત્ત્વ છે એ સમજી શકાય છે…….
આ રીતે વિવિધ ઉપનિષદો અને ગીતામાં સકળ વિશ્વના આધાર તરીકે ગવાયેલા અક્ષરબ્રહ્મની દિવ્ય કીર્તિને વેદવ્યાસજીએ પણ બ્રહ્મસૂત્રમાં સંગ્રથિત કરી. ‘द्युभ्वाघिकरणम्’ નામના પેટા પ્રકરણમાં તેમણે અક્ષરબ્રહ્મના આ સર્વાધારપણાને પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. सूत्रम् – ‘द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात्’ (બ્રહ્મસૂત્ર, ૧/૩/૧)
આ રીતે અક્ષરબ્રહ્મની જગતકારણતા, વ્યાપકતા, સર્વાધારતા વિષે આપણા સનાતન ગ્રંથોમાં ઘણું ઘણું કહેવાયું છે. આ બધાંય વચનોનો જાણે સાર આપણી સમક્ષ ઉદ્ઘાટિત કરતા હોય તેમ પરબ્રહ્મ પુરુષોત્તમ શ્રીસ્વામિનારાયણ ભગવાને કહ્યું,
….હવે જે બ્રહ્મજ્ઞાનનો માર્ગ છે તેમાં તો એમ સમજવું જે, ‘જે બ્રહ્મ છે તે તો નિર્વિકાર છે ને નિરંશ છે, માટે એ વિકારને પામે નહીં ને એના અંશ પણ થાય નહીં.’ એ બ્રહ્મ જે તે પ્રકૃતિપુરુષ આદિક સર્વેના કારણ છે ને આધાર છે ને સર્વને વિષે અંતર્યામી શક્તિએ કરીને વ્યાપક છે…….. અને એ બ્રહ્મ થકી પરબ્રહ્મ જે પુરુષોત્તમ નારાયણ તે નોખા છે ને એ બ્રહ્મના પણ કારણ છે ને આધાર છે ને પ્રેરક છે, એમ સમજીને પોતાના જીવાત્માને એ બ્રહ્મ સંગાથે એકતા કરીને પરબ્રહ્મની સ્વામી-સેવકભાવે ઉપાસના કરવી. એવી રીતે સમજે ત્યારે બ્રહ્મજ્ઞાન છે તે પણ પરમ પદને પામ્યાનો નિર્વિઘ્ન માર્ગ છે.’
(વચનામૃત ગ.મ. પ્રકરણ ૩)
ટૂંક માં –
- બ્રહ્મ નો મહિમા સર્વોપરી છે તો તેનાથી ભિન્ન અને પર એવું પરબ્રહ્મ સર્વે થી સર્વોપરી છે…..સર્વે નું કારક અને કારણ છે….
- બ્રહ્મ ને જાણવા થી જ પરબ્રહ્મ ને જાણી શકાય
- બ્રહ્મ અને પરબ્રહ્મ ની જીજ્ઞાસા કરવી..એમણે જાણવા એ જ બ્રહ્મવિદ્યા અને તેનાથી જ આત્યંતિક કલ્યાણ થાય..
જય જય અક્ષર પુરુષોત્તમ..જય જય સ્વામિનારાયણ…..
